مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان: راهنمای جامع لوله‌کشی گاز طبیعی در ساختمان (آخرین ویرایش ۱۴۰۳)

مبحث هفدهم از مجموعه مباحث بیست و دوگانه مقررات ملی ساختمان، مرجعی قانونی و فنی برای لوله‌کشی گاز طبیعی در ساختمان‌ها و محوطه‌ها به شمار می‌رود. این مبحث، که با هدف تأمین ایمنی، بهداشت، آسایش، بهره‌دهی مناسب و صرفه اقتصادی برای بهره‌برداران تدوین شده است، الزامات طراحی، اجرا، نصب و نگهداری سامانه‌های گاز طبیعی و وسایل گازسوز متصل به آن را بیان می‌کند. تحولات مستمر علمی و صنعتی و ضرورت به‌روزرسانی مقررات، منجر به بازنگری و ویرایش‌های مختلف این مبحث شده است.

اهمیت و جایگاه مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان

رعایت مقررات ملی ساختمان، از جمله مبحث هفدهم، به منظور تأمین حداقل‌های مورد نیاز برای ایمنی، بهره‌دهی، آسایش و بهداشت در صنعت ساختمان الزامی و لازم‌الاجرا است. این مقررات با بهره‌گیری از آخرین دستاوردهای داخلی و بین‌المللی و با توجه به شرایط فنی و اجرایی کشور تهیه می‌شوند. عدم رعایت ضوابط مبحث ۱۷ در لوله‌کشی گاز طبیعی ساختمان‌ها، خلاف قانون محسوب شده و می‌تواند پیامدهای حقوقی به همراه داشته باشد.

این مبحث نقش حیاتی در پیشگیری از حوادث ناگوار مرتبط با گاز طبیعی دارد. ایمنی اشخاص و اموال در برابر خطراتی چون گازگرفتگی، آتش‌سوزی و انفجار، چه ناشی از گاز و چه غیر آن، و همچنین پیشگیری از تخریب ساختمان، از جمله مواردی هستند که در تدوین این مقررات مورد توجه قرار گرفته‌اند. علاوه بر ایمنی، مبحث ۱۷ به بهینه‌سازی مصرف انرژی، حفظ محیط زیست و حتی زیبایی ساختمان نیز می‌پردازد.

برای مهندسان رشته‌های مرتبط مانند عمران و معماری، تسلط بر مبحث ۱۷ برای شرکت در آزمون نظام مهندسی و کسب پروانه اشتغال ضروری است و همواره بخشی از سوالات این آزمون‌ها از این مبحث طرح می‌شود.

ویرایش‌های مختلف مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان و تغییرات اخیر

مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان طی سالیان متمادی دستخوش تغییر و به‌روزرسانی قرار گرفته است. نسخه‌های مختلفی از این مبحث منتشر شده است، از جمله ویرایش سوم (۱۳۸۹)، ویرایش چهارم (۱۴۰۱) و آخرین ویرایش، ویرایش پنجم (۱۴۰۳).

ویرایش چهارم مبحث هفدهم در سال ۱۴۰۱ منتشر شد و تغییرات عمده‌ای نسبت به ویرایش قبلی داشت. این تغییرات بیشتر مربوط به بخش اول مبحث، یعنی لوله‌کشی گاز طبیعی با فشار ۱/۴ پوند بر اینچ مربع بود و بخش دوم (متقاضیان عمده با فشار ۲ تا ۶۰ پوند بر اینچ مربع) نسبت به ویرایش سوم تغییری نداشت. تغییراتی مانند تعریف گروه‌بندی ساختمان‌ها، تعریف مراجع ذیصلاح و اضافه شدن فصل تامین هوای احتراق دستگاه‌های گازسوز از جمله تغییرات مهم در بخش اول ویرایش چهارم بودند.

ویرایش پنجم (۱۴۰۳) به عنوان آخرین ویرایش این مبحث، بر اساس اجرای مصوبات شورای عالی امنیت ملی و شورای عالی انرژی در زمینه ناترازی مصرف گاز کشور و با هدف روزآمدی، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و ارتقاء ایمنی تدوین شده است. محورهای کلی تغییرات این ویرایش نسبت به ویرایش چهارم شامل موارد زیر است:

• تغییر نام مبحث: نام مبحث از “لوله‌کشی گاز طبیعی” به “سامانه گاز طبیعی در ساختمان” تغییر یافته است.
• ادغام فصول: فصل هفتم “دودکش‌های دستگاه‌های گازسوز” با فصل چهارم “طراحی سامانه گاز” ادغام شده است تا پیوستگی ضوابط محصولات احتراق با مشخصات فنی دستگاه‌ها بیشتر شود.
• دسته‌بندی ضوابط نصب وسایل گازسوز: ضوابط فنی انتخاب و نصب دستگاه‌های گازسوز بر اساس نوع کاربرد آن‌ها در ساختمان دسته‌بندی شده تا استفاده از آن ساده‌تر باشد.
• اصلاح اشکال و جداول: اشکال و جداول موجود در متن و پیوست‌ها اصلاح و به‌روزرسانی شده‌اند.
• تدوین ضوابط تعویض دستگاه‌ها: ضوابطی برای تعویض دستگاه‌های گازسوز در چارچوب الزامات فنی، ایمنی و افزایش بازدهی در مصرف انرژی تدوین شده است.
• ارائه ضوابط گرمایشی با محفظه احتراق بسته: برای اولین بار، ضوابط فنی نصب و بهره‌برداری از دستگاه‌های گرمایشی با محفظه احتراق کاملاً بسته (هرماتیک) ارائه شده است تا امکان بهره‌گیری از دستگاه‌های گازسوز با کارایی بالاتر فراهم شود.

دامنه کاربرد مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان

مبحث هفدهم به لوله‌کشی گاز طبیعی در ساختمان‌ها و محوطه‌ها اختصاص دارد. این شامل طراحی، اجرا، نصب و نگهداری سیستم‌های گازرسانی و وسایل گازسوز می‌باشد.

بر اساس ویرایش‌های مختلف، دامنه کاربرد این مبحث شامل دو بخش اصلی است:

1. بخش اول: لوله‌کشی گاز طبیعی با فشار ۱/۴ پوند بر اینچ مربع (معادل ۱۷۲۴ پاسکال). تغییرات اعمال شده در ویرایش چهارم و پنجم بیشتر مربوط به این بخش است.
2. بخش دوم: لوله‌کشی گاز طبیعی برای متقاضیان عمده با فشار ۲ پوند بر اینچ مربع (معادل ۱۳۷۹۰ پاسکال) تا ۶۰ پوند بر اینچ مربع (معادل ۴۱۳۶۸۶ پاسکال). این بخش برای مجتمع‌ها و ساختمان‌های مسکونی و عمومی با مصارف بالا (بالاتر از ۱۰۰ متر مکعب در ساعت تا حداکثر ۵۰۰۰ متر مکعب در ساعت) کاربرد دارد. بخش دوم در ویرایش چهارم و پنجم نسبت به ویرایش سوم تغییری نداشته است.

لازم به ذکر است که این مقررات شامل لوله‌کشی گاز مایع (LPG)، گازهای سوختنی به غیر از گاز طبیعی و گازهای غیرسوختنی نمی‌شود. همچنین، بخش دوم مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان شامل مواردی با فشار گاز بیش از ۶۰ پوند بر اینچ مربع و مصارف بالاتر از ۵۰۰۰ متر مکعب در ساعت نمی‌شود.

مفاهیم کلیدی و تعاریف مهم در مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان

مبحث هفدهم شامل فصلی مجزا برای تعاریف اصطلاحات تخصصی مورد استفاده است. آشنایی با این تعاریف برای درک صحیح مقررات الزامی است. برخی از این مفاهیم عبارتند از:

• سامانه گاز ساختمان: مجموعه‌ای از لوله‌کشی گاز، دستگاه‌های گازسوز، دودکش‌ها، تجهیزات ایمنی و… که گاز طبیعی را از شیر اصلی به وسایل مصرف‌کننده می‌رساند.
• لوله‌کشی روکار/توکار: روش نصب لوله‌ها بر روی سطح ساختمان یا داخل دیوارها و کف.
• هوای احتراق: هوای لازم برای احتراق کامل گاز در دستگاه‌های گازسوز.
• محصولات احتراق: گازها و ذرات حاصل از احتراق گاز طبیعی.
• دودکش: مجرایی برای تخلیه محصولات احتراق به فضای آزاد.
• دستگاه گازسوز: هر دستگاهی که از گاز طبیعی به عنوان سوخت استفاده می‌کند (مانند بخاری، آبگرمکن، پکیج، اجاق گاز).
• کنتور گاز: دستگاه اندازه‌گیری حجم گاز مصرفی.
• رگولاتور: دستگاه تنظیم و کاهش فشار گاز.
• شیر اصلی: شیری که در ابتدای لوله‌کشی ساختمان نصب می‌شود و امکان قطع کامل جریان گاز را فراهم می‌کند.
• حفاظت کاتدی: روشی برای جلوگیری از خوردگی لوله‌های فلزی مدفون در خاک.
• آزمایش نشتی: آزمایشی برای اطمینان از عدم نشت گاز از سیستم لوله‌کشی.

مسئولیت‌ها در لوله‌کشی گاز

مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان وظایف و مسئولیت‌های اشخاص حقیقی و حقوقی دست‌اندرکار شامل طراح، مجری و ناظر را مشخص می‌کند.

• طراح: مهندس دارای صلاحیت طراحی لوله‌کشی گاز از وزارت راه و شهرسازی. مسئول طراحی سیستم، شامل تعیین محل نصب وسایل گازسوز، تأمین هوای احتراق، ابعاد و ارتفاع دودکش‌ها بر اساس الزامات مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان.
• مجری: مسئولیت کلیه امور اجرایی لوله‌کشی گاز، شامل تهیه نقشه‌های اجرایی، انجام آزمایش‌ها، استفاده از مصالح مناسب، کیفیت جوشکاری و کلیه امور مربوط به اجرا بر عهده مجری است. مجری طبق مقررات مسئول خواهد بود و تأییدیه ناظر از مسئولیت وی نمی‌کاهد.
• ناظر: مهندس ناظر مسئول نظارت بر کلیه امور مربوط به لوله‌کشی گاز است. وظایف وی شامل تأیید نقشه‌های اجرایی، کنترل محاسبات، تأیید مصالح مصرفی، نظارت بر مراحل اجرا و آزمایش‌ها، تأیید ابعاد و موقعیت دودکش‌ها و سیستم تهویه. ناظر موظف است قبل از تأیید نقشه‌ها، آن‌ها را بررسی کرده و در صورت ایراد، عدم تأیید نماید. همچنین موظف است بر اساس مشخصات و الزامات مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان، نقشه‌های اجرایی و کار اجرا شده را تأیید کند. مسئولیت کنترل کیفیت و صدور تأییدیه‌ها در تمام مراحل طراحی، انتخاب مصالح، اجرا، آزمایش و حصول اطمینان از عملکرد صحیح دودکش‌ها و مجاری تهویه نیز با ناظر است. در صورت تخطی مجری، ناظر باید مراتب را کتباً به اطلاع سازمان نظام مهندسی برساند.

الزامات طراحی سامانه گاز ساختمان

طراحی سامانه گاز ساختمان بر اساس الزامات مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان انجام می‌شود. این شامل تعیین نوع، محل نصب، نحوه اتصال دستگاه‌های گازسوز، چگونگی تأمین هوای احتراق و خروج محصولات حاصل از احتراق است.

• انتخاب و تعیین محل نصب وسایل گازسوز: محل نصب دستگاه‌های گازسوز باید مطابق با مقررات مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان و استاندارد ملی ایران یا بین‌المللی معتبر باشد. نصب برخی وسایل گازسوز گرمایشی در مکان‌هایی خاص (مانند حمام) ممنوع است مگر با رعایت الزامات خاص. فاصله ایمنی وسایل گازسوز از دیوارها، سقف و مواد قابل اشتعال باید رعایت شود.
• الزامات طراحی اجزای لوله‌کشی گاز: شامل انتخاب مسیر لوله‌کشی، برآورد مصرف گاز، تعیین قطر لوله‌ها و مشخصات مواد و مصالح است. مسیر لوله‌کشی باید به‌گونه‌ای انتخاب شود که از آسیب‌های فیزیکی دور باشد. برآورد مصرف گاز بر اساس ظرفیت دستگاه‌های گازسوز انجام می‌شود. جداول مشخصی برای تعیین حداکثر ظرفیت لوله‌های فولادی بر اساس قطر و طول لوله ارائه شده است. استفاده از فرمول‌های محاسبه افت فشار برای تعیین قطر لوله‌ها مجاز است.
• تأمین هوای احتراق: تأمین هوای لازم برای احتراق کامل گاز در وسایل گازسوز و تخلیه محصولات احتراق از اهمیت بالایی برخوردار است. روش‌های مختلفی برای تأمین هوای احتراق وجود دارد، از جمله استفاده از درزهای طبیعی ساختمان، دریچه‌ها و کانال‌های تأمین هوا. ابعاد و محل نصب دریچه‌ها و کانال‌ها باید بر اساس مقررات تعیین شود. حداقل سطح آزاد دریچه‌ها برای تأمین هوای احتراق و تهویه مشخص شده است. استفاده از سیستم‌های مکانیکی نیز برای تأمین هوای احتراق مجاز است.
• دودکش‌های دستگاه‌های گازسوز: طراحی و اجرای صحیح دودکش‌ها برای تخلیه ایمن محصولات احتراق به فضای آزاد ضروری است. این شامل تعیین قطر دودکش، معبر آن در ساختمان، لوله رابط بین دستگاه و دودکش اصلی و ضوابط مربوط به نصب است. دودکش‌ها می‌توانند مستقل یا مشترک باشند. ضوابط ویژه‌ای برای دودکش‌های مشترک و لوله رابط آن‌ها ارائه شده است. انتخاب مصالح دودکش (فولادی، سیمانی، سفالی) و رعایت حداقل ضخامت مجاز الزامی است. محل نصب دودکش‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که انتهای آن‌ها بالاتر از موانع اطراف قرار گیرد و از ورود آب باران، برف و اشیاء جلوگیری شود.

اجرای لوله‌کشی گاز

اجرای لوله‌کشی گاز باید بر اساس نقشه‌های اجرایی تأیید شده و مطابق با الزامات مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان انجام شود.

• مصالح لوله‌کشی: لوله‌ها باید از مواد استاندارد و مقاوم مانند فولاد (با پوشش محافظ) یا پلی‌اتیلن باشند. استفاده از لوله‌های پلی‌اتیلن به دلیل مقاومت در برابر خوردگی و سهولت نصب رایج است. مصالح باید قبل از استفاده توسط ناظر کنترل و تأیید شوند.
• اتصالات: اتصالات لوله‌ها باید محکم و بدون نشتی باشند. روش‌های اتصال مختلفی مانند جوشکاری، اتصالات دنده‌ای و فلنجی بر اساس نوع لوله و محل نصب مجاز است. جوشکاری لوله‌های فولادی و پلی‌اتیلن (به روش الکتروفیوژن) باید توسط جوشکاران دارای صلاحیت و مطابق با استانداردها انجام شود. بازرسی جوش‌ها و رفع عیوب احتمالی الزامی است.
• عایق‌کاری لوله‌ها: لوله‌های فلزی مدفون یا روکار که در معرض خوردگی هستند، باید عایق‌کاری شوند. انواع عایق‌کاری شامل عایق‌کاری سرد (نوار پیچی) و گرم (قیر) است. روش‌های اجرای عایق‌کاری، از جمله تمیزکاری سطح لوله و استفاده از پرایمر و نوار/قیر، به‌طور مفصل بیان شده است.
• لوله‌کشی دفنی: لوله‌های گاز دفنی باید در عمق مناسب و با فاصله کافی از تأسیسات دیگر و ریشه درختان نصب شوند. بستر کانال دفنی باید مناسب بوده و از مواد نرم برای جلوگیری از آسیب به لوله استفاده شود. پس از نصب و آزمایش، کانال باید با خاک نرم پر شود.
• لوله‌کشی روکار: لوله‌های روکار باید بر روی تکیه‌گاه‌های مناسب و مقاوم نصب شوند. فاصله تکیه‌گاه‌ها و نحوه نصب لوله‌ها (افقی یا عمودی) بر اساس قطر و وزن لوله تعیین می‌شود. لوله‌های روکار باید از آسیب‌های فیزیکی محافظت شوند.
• حریم خطوط لوله گاز: حریم لوله‌های گاز در مجاورت و تقاطع با تأسیسات دیگر (مانند آب و برق) باید رعایت شود. فاصله‌های ایمنی مشخصی برای جلوگیری از تداخل و آسیب‌دیدگی متقابل تعیین شده است.

بازرسی، کنترل کیفیت، آزمایش و صدور تأییدیه

مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان تأکید زیادی بر کنترل کیفیت و آزمایش سامانه‌های لوله‌کشی گاز دارد. این فرآیند شامل مراحل مختلفی از بازرسی مواد تا آزمایش نهایی سیستم است.

• کنترل کیفیت مصالح و اجرا: مصالح و تجهیزات باید قبل از استفاده مورد بازرسی قرار گرفته و تأیید شوند. فرآیندهای اجرایی مانند جوشکاری باید تحت نظارت و کنترل کیفیت مستمر باشند.
• آزمایش‌های لوله‌کشی گاز: پس از تکمیل لوله‌کشی، سیستم باید مورد آزمایش‌های الزامی قرار گیرد. مهم‌ترین آزمایش، آزمایش مقاومت و نشتی است که با اعمال فشار بالاتر از فشار کاری معمول انجام می‌شود. فشار آزمایشی معمولاً دو برابر فشار کاری سیستم است. مدت زمان آزمایش نشتی حداقل ۲۴ ساعت است. در صورت مشاهده هرگونه نشتی باید نسبت به رفع آن اقدام و آزمایش مجدداً تکرار شود. آزمایش‌های غیرمخرب مانند رادیوگرافی نیز برای بررسی جوش‌ها مجاز است.
• صدور تأییدیه عملیات اجرایی: پس از موفقیت در آزمایش‌ها و بازرسی‌ها و اطمینان از رعایت کلیه الزامات مبحث ۱۷، تأییدیه عملیات اجرایی توسط مهندس ناظر صادر می‌شود. این تأییدیه برای برقراری جریان گاز توسط شرکت گاز الزامی است.

نصب، راه‌اندازی و بهره‌برداری

نصب دستگاه‌های گازسوز باید مطابق با ضوابط مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان انجام شود. این شامل محل نصب، تأمین هوای احتراق، تخلیه محصولات احتراق و رعایت فاصله‌های ایمنی است. دستورالعمل‌های نصب و راه‌اندازی ارائه‌شده توسط سازنده دستگاه باید رعایت شود.

• تعویض دستگاه‌های گازسوز: ضوابط جدیدی برای تعویض دستگاه‌های گازسوز در ویرایش ۱۴۰۳ اضافه شده است. تعویض باید با رعایت الزامات فنی و ایمنی و با هدف افزایش بازدهی در مصرف انرژی انجام شود.
• تفکیک کنتور: در برخی موارد، تفکیک کنتور گاز بر اساس مقررات مربوطه الزامی است. این عملیات باید تحت نظارت و با رعایت الزامات مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان انجام شود.
• برقراری جریان گاز پس از قطع: در صورت قطع جریان گاز، برقراری مجدد آن باید پس از اطمینان از ایمنی سامانه و رعایت الزامات مبحث هفدهم انجام شود.

نکات ویژه در طراحی و اجرا

مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان نکات ویژه‌ای را برای طراحی و اجرای لوله‌کشی گاز در شرایط خاص و انواع مختلف ساختمان‌ها ارائه می‌دهد.

• گروه‌بندی ساختمان‌ها: ساختمان‌ها بر اساس کاربری (مسکونی، عمومی، خاص، تلفیقی) گروه‌بندی شده‌اند و الزامات لوله‌کشی گاز می‌تواند برای هر گروه متفاوت باشد.
• نکات مربوط به محل‌های خاص: مانند عبور لوله از فضاهای مرطوب (حمام، سونا)، کارگاه‌ها، انباری‌ها، چاه آسانسور و داکت‌های مشترک ممنوع است مگر با رعایت الزامات خاص.
• لوله‌کشی در ساختمان‌های بلند: در ساختمان‌های بلند باید ملاحظات ویژه‌ای مانند استفاده از لوله‌های مقاوم در برابر فشار و نصب شیرهای قطع اضطراری در طبقات مختلف رعایت شود.

حفاظت کاتدی

حفاظت کاتدی برای جلوگیری از خوردگی لوله‌های فولادی مدفون در خاک الزامی است. این روش با اعمال جریان الکتریکی یا استفاده از آندهای فداشونده، از زنگ‌زدگی و آسیب‌دیدگی لوله‌ها جلوگیری می‌کند. مقررات مربوط به سیستم‌های حفاظت کاتدی، شامل تعیین پتانسیل حفاظتی، نقاط اندازه‌گیری و الزامات نصب اجزا، در مبحث ۱۷ بیان شده است.

نتیجه‌گیری

مبحث هفدهم مقررات ملی ساختمان مجموعه‌ای جامع و حیاتی از ضوابط برای سامانه گاز طبیعی در ساختمان است. این مبحث نه تنها ایمنی جانی و مالی بهره‌برداران را تضمین می‌کند، بلکه به بهینه‌سازی مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست نیز کمک می‌کند. رعایت دقیق الزامات این مبحث برای طراحان، مجریان و ناظران در کلیه مراحل کار، از طراحی اولیه تا نصب و بهره‌برداری، ضروری است. با توجه به به‌روزرسانی‌های مستمر و انتشار ویرایش پنجم در سال ۱۴۰۳، آشنایی با آخرین تغییرات برای تمامی دست‌اندرکاران این حوزه و همچنین داوطلبان آزمون نظام مهندسی از اهمیت بالایی برخوردار است.

با ثبت‌نام در سایت، می‌توانید فایل کامل مبحث ۱۷ را به‌صورت رایگان دانلود نمایید و از محتوای به‌روز آن برای ارتقاء سطح دانش حرفه‌ای خود بهره‌مند شوید.